Oorlog betekent moeilijke keuzes in het uitgebreide kinderbeschermingssysteem van Oekraïne

Nina bracht vorige week haar 16e verjaardag door in een staatsopvangcentrum voor kinderen in Lviv, ver van haar familie en vrienden in het oosten van Oekraïne, nadat zij vroeg in de oorlog op de vlucht was geslagen voor oprukkende Russische troepen.

Een van de 23 kinderen die geëvacueerd werden uit een ander kindercentrum in Lysychansk, een stad meer dan 1.000 km (620 mijl) verderop in de buurt van de oostelijke frontlinies, zegt Nina dat zij haar vrienden daar mist en niet weet wanneer zij hen weer zal zien.

"Ze kwamen altijd op bezoek. We hebben samen zoveel dingen meegemaakt," zei Nina, die in februari vorig jaar van huis wegliep toen haar moeder begon te drinken en mannen in huis haalde nadat haar vader gestorven was.

Aanvankelijk ging Nina bij een vriendin wonen, maar haar school kwam erachter en zij werd vorig jaar in het uitgebreide Oekraïense systeem van kinderopvang geplaatst. Oekraïne heeft het grootste aantal kinderen in Europa dat in staatszorg leeft, meestal omdat hun families ofwel te arm ofwel te gebroken zijn om voor hen te zorgen.

Nina heeft geen zin om weer bij haar moeder te gaan wonen - en denkt ook niet dat haar moeder haar thuis wil hebben - maar de oorlog heeft haar gestrand en alleen achtergelaten in een verafgelegen stad.

De directrice van het opvangtehuis in Lviv, Svitlana Havryliuk, en haar personeel zeggen dat zij hun best doen om voor Nina en de andere kinderen, tussen 3 en 18 jaar oud, te zorgen die onder hun hoede staan.

Maar het uitgebreide Oekraïense staatsprogramma voor kinderopvang, een erfenis van de prominente rol van de regering in de samenleving tijdens de Sovjettijd, heeft het moeilijk nu duizenden door de oorlog gedwongen worden hun huizen te ontvluchten en het vaak onmogelijk wordt familieleden op te sporen.

Vóór de invasie van Rusland woonden er in Oekraïne 100.000 kinderen in bijna 700 staatsopvangtehuizen, internaten en babyhuizen, volgens het kinderagentschap Unicef van de Verenigde Naties.

Uit de laatste gegevens, die door het ministerie voor sociaal beleid met Reuters werden gedeeld, bleek dat op 25 maart ongeveer 6.500 van deze kinderen geëvacueerd waren naar veiliger gebieden in het land of in het buitenland sinds het begin van de oorlog.

Ongeveer 47.300 - of bijna de helft van de kinderen in het systeem - zijn haastig naar hun ouders of wettige voogden teruggebracht, wat volgens verzorgers en kinderpsychologen zijn eigen uitdagingen met zich meebrengt.

"De kinderen komen van plaatsen waar gevochten wordt," zei Havryliuk tegen Reuters. "Ik weet niet hoe het werkt tijdens een oorlog (...) Hoe zullen hun ouders gevonden worden? Wie weet of ze nog leven? Wat als er een noodsituatie is?"

Niemand in het opvangtehuis van Lviv schijnt te weten wat er gebeurd is met de ouders van de 5-jarige Nastya en haar twee broertjes van 3-1/2 en 7 jaar, die, net als Nina, uit Lysychansk werden weggevoerd op 24 febr., de dag dat de oorlog uitbrak.

Olga Tronova, de verzorgster die hen naar Lviv in het uiterste westen van het land bracht, zei dat het enige wat zij wist was dat zij eind vorig jaar bij hun alcoholistische moeder waren weggehaald en dat geen familielid sindsdien geprobeerd heeft contact met hen te maken.

Op de achtergrond speelde Nastya, in een roze jas met een roze en wit mutsje, in het zand op de speelplaats in de tuin buiten. Haar broers klommen op en af een nabijgelegen glijbaan.

MOEILIJKE KEUZES

Sommige van de kinderen in het Oekraïense netwerk van opvangtehuizen zijn wezen, maar vaker zijn zij weggehaald uit gezinnen die worstelen met drugsverslaving, alcoholisme en huiselijk geweld. Ongeveer de helft van hen heeft een lichamelijke of geestelijke handicap.

Alleen al het aantal kinderen in nood, en de betrekkelijk korte wachttijd voor adopties in Oekraïne, hebben het land tot een populaire bestemming gemaakt voor adoptiefamilies in het Westen.

Volgens cijfers van de Amerikaanse regering bijvoorbeeld was Oekraïne de afgelopen 15 jaar het belangrijkste Europese land van herkomst voor adopties door ouders uit de VS.

Het systeem wordt al lang in twijfel getrokken door kinderbeschermingsorganisaties, waaronder Unicef en Save the Children, die hebben aangevoerd dat waar mogelijk de prioriteit moet liggen bij het ondersteunen van gezinnen voordat zij het breekpunt bereiken.

Nu heeft de oorlog nog meer opschudding veroorzaakt voor tienduizenden kinderen in staatszorg.

Het ministerie van Sociale Zaken heeft gezegd dat er vanaf 25 maart 230 staatsgezinnen - een derde van het totaal - geëvacueerd waren, en de verzorgers staan voor moeilijke keuzen over de vraag of zij kinderen met ouders of voogden moeten herenigen als dat hen verder van het oorlogsgebied brengt.

Kinderpsycholoog Oleksii Heliukh, die de jonge bewoners van het opvangcentrum in Lviv helpt, zei dat het terugsturen van kinderen naar huis zonder behoorlijke doorlichting meer kwaad dan goed zou kunnen doen.

"Wanneer kinderen bij hun familie weggehaald worden, gebeurt dat niet voor niets. Als er in vreedzame tijden niet in hun behoeften werd voorzien, dan kan het tijdens een oorlog nog erger worden."

Maar Volodymyr Lys, regionaal hoofd voor kinderbescherming onder het ministerie van sociaal beleid in Lviv, zei dat het gevaar in oorlogstijd betekende dat de autoriteiten vaak weinig keus hadden.

"Het grootste risico is gedood worden door een bom, geloof me...Het is duidelijk dat het niet uitmaakt wie de ouders zijn, het blijven ouders."

KINDEREN ALLEEN OP REIS

Door gevechten zijn ook gezinnen gescheiden waar kinderen bij hun ouders woonden, en hulporganisaties hebben gewaarschuwd dat aanzienlijke aantallen niet-begeleide kinderen de oversteek naar buurlanden en verder hebben gemaakt.

"We hebben meldingen gehad van alleen reizende kinderen die in Spanje, Italië, Nederland, Duitsland terecht zijn gekomen," zei Amanda Brydon, een kinderbeschermingsdeskundige bij Save the Children, dat sinds 2014 in Oekraïne werkt.

Dat kunnen kinderen zijn die op weg zijn om familieleden of vrienden in Europa te bereiken, zei ze. Mensensmokkel is een grote zorg.

"Wat we niet hebben is een systematisch registratie- en opsporingssysteem van deze kinderen," zei ze. "Het is nogal een chaotisch systeem geweest om te proberen op te sporen."

Lys, het regionale hoofd voor kinderbescherming, zei dat de situatie sinds de eerste weken van de oorlog verbeterd was, dankzij de hulp van internationale hulporganisaties binnen en buiten Oekraïne.

Nu documenten en registers verloren zijn gegaan of vernietigd, en Unicef schat dat tot nu toe 1,8 miljoen kinderen het land ontvlucht zijn, heeft de regering van Kiev de grenscontroles verscherpt en adopties opgeschort, die al verstoord waren door de noodtoestand van COVID-19.

Hulporganisaties juichten de stap toe.

Brydon van Save the Children zei dat zij "overspoeld" waren met telefoontjes van aspirant-adoptiegezinnen die graag wilden helpen, maar waarschuwde voor het risico dat wettelijke normen genegeerd zouden worden en kinderen gescheiden zouden worden van ouders die nog in leven zijn.

Voor de 47 kinderen van het opvangtehuis in Lviv en die in andere staatsinstellingen zou dat kunnen betekenen dat zij de oorlog moeten afwachten.

Tronova, de kinderverzorgster die in een staatscentrum voor kinderen in Lysychansk werkte toen de oorlog uitbrak, herinnert zich nog levendig het telefoontje dat zij op 24 februari bij zonsopgang kreeg.

"Olga, nu! Je moet de kinderen eruit halen," herinnert zij zich dat de directrice van het opvangtehuis haar zei, voordat zij in de verte een explosie hoorde. Zij haastte zich om de kinderen te halen, haar eigen gezin achterlatend.

In de drie dagen die het duurde om met de trein naar Lviv te komen, werden de kleinsten ziek. "Toen ze hier aankwamen, hadden ze allemaal misselijkheid, ze moesten overgeven, ze hadden koorts," zei Havryliuk.

Sindsdien hebben zij en de andere verzorgers, geholpen door universiteitsstudenten-vrijwilligers, geprobeerd een gevoel van normaliteit en kalmte te herstellen.

De kinderen zijn goed gevoed en slapen in keurige slaapzalen met bloemen, bomen en dieren op blauwe en groene muren geschilderd.

Buren die vóór de oorlog nauwelijks hallo zeiden, hebben het opvangtehuis overladen met voedsel, kleding en speelgoed. Op een van de dagen dat Reuters op bezoek was, stuurde een Poolse liefdadigheidsinstelling knuffelberen uit Frankrijk met het woord "Moed" erop geschreven.

Maar zelfs in de betrekkelijke rust van Lviv, dat grotendeels gespaard is gebleven van zware bombardementen en gevechten, maar waar de nachten worden onderbroken door anti-alarmsignalen, is de oorlog nooit ver weg.

"De kinderen liggen te slapen, dan gaat de sirene af en beginnen zij te gillen," zei Havryliuk.

Op twee na zijn alle van de 23 kinderen die uit Lysychansk zijn aangekomen, nog wettelijk onder het gezag van hun ouders. In normale tijden zouden rechtbanken beslissen of de families hun ouderlijke rechten worden ontnomen.

Eén kind met psychiatrische problemen, de 11-jarige Timofey, was twee dagen verwijderd van plaatsing in een pleeggezin, maar dat viel in duigen toen ook hij naar Lviv geëvacueerd werd.

"Hij is erg boos," zei Tronova. "Ik kan niets voorspellen voor mijn toekomst of die van de kinderen. Het enige wat ik kan zeggen is dat we aan Gods genade zijn overgeleverd."